Essays

Kategorie: Essays

Veröffentlicht am

Blurring II

On blurring. Part 2

In his essay on the State of Exception, Agamben discusses the signifier as one of the most significant cultural developments of the 20th century. In our cultural sphere, at least. This is the same cultural sphere that gave us the concept of the limes. And Heraclitus. But with Heraclitus, change was coming. Like a thunderstorm. Here, we want to draw attention to this phenomenon. We have already written about it. Here. About transitions. Blurring.

1. Cultural borders. Limes

This refers to the concept rather than the actual development. It is the idea that something completely different exists beyond the border. This could be a political or geographical border, or a border between two blocs. The sharp distinction between ‘here’ and ‘there’ may be appealing to many. However, it obscures the nuances. It obscures areas that are similar but which have been divided by a border. Even the Limes was not a sharp border. Beyond it lay civilised lands, and ideas flowed back and forth. Ethiopia, for example, is a transition between the Middle East and the region south of the Sahara, at least culturally speaking (the Ethiopians might not entirely agree with me on this). I’m not just talking about the script, which borrows from Hebrew.

2. Change

Perhaps we will soon find ourselves in the midst of a storm. But when it comes, it comes slowly. There are individual changes. Take the transition from democracy to dictatorship, for example. Dictatorship doesn’t come overnight and reign supreme. We get used to the new situation day by day. In small steps. Some of these steps may outrage us. But the outrage subsides. We no longer get annoyed by it. It becomes part of our daily routine. Until the next upheaval comes along, that is. Perhaps our language changes slightly to adapt to the new situation. At first, it rains a little. We may be slightly annoyed by the rain. But after all, we have an umbrella with us. We quickly wipe away the drops on our faces. The thunder is far away. Maybe it won’t reach us. But when it does, we are surprised. Just like every year when winter sets in.

3. War (again).

We have already written about war. About the fact that it is already happening. At least we no longer have peace. As we did 10 years ago. But what is it? War. We may have ideas about it. From films. But can we recognise that there are many ways to undermine a country? One way may be more violent. There are other, gentler forms. Gentler ones. Interest groups may have more influence than others. We try to take those interests into account. Perhaps we just want to be left in peace. Then those interests become more powerful. We become gentle but determined to pay attention to them. Then it doesn’t matter which party governs us. After all, parties don’t have much say in the matter. Then the storm begins. 

Veröffentlicht am

On Blurring

On blurring

As is almost always the case, this is not intended to be a philosophical essay. It is more about pointing out a phenomenon or condition. However, the term “condition” is not the right term here. In this case, however, it can be interesting. I am interested in the current criticism of postmodernism and the idea that postmodern considerations have destroyed values. The question is whether the world would correspond to postmodernism’s postulations anyway. The general model in which we live and act recognizes black and white. It knows demarcations. It knows sharp divisions. However, the division is not always so clear-cut. It is permeable. Like postmodernism was.

In the movie:

Maybe it’s not about the blurriness. Or maybe it is. It’s about the blurring of what we see. Perhaps it’s about how we look at the movie. The blurriness in “Grand Tour” refers to the shots. The movie is set in the 20th century in a region that we would call the Far East. That’s what it’s about: It’s about a journey. However, the film’s images were taken in 2023. Therefore, we see the Far East as it is today. The scenes in the film blend with documentary footage. The boundaries disappear.

In anthropology:

The book The Dawn of Everything: A New History of Humanity, by David Graeber and David Wengrow, is precisely about blurring. It discusses how societies have changed their social orders multiple times. For example, societies transitioned from more authoritarian structures during the hunting era to more democratic structures afterwards. This change was not guided by values, although I’m still unsure what values entail, but rather by society’s pragmatic attitude towards the respective form. Since, as Malinowski wrote, the constitution is a cultural act, it can vary.

At war

What is it? The war? We have a certain idea of it: Missiles flying overhead. But we are currently discussing hybrid warfare. The invasion of “green men.” Or paralyzing infrastructure. This is done without the military or missiles. Without the “green men.” Exerting pressure. Perhaps creating fear? A war under the brimstone. Just a blur. Not in a postmodernist book. In reality.

Veröffentlicht am

On Fear

On Fear

We are doing something we have never done before. But there’s always a first time! Until now, we’ve always tried to publish new articles. We had an idea for this article. We had started writing down ideas and making initial notes. Yesterday, however, we realized that we had already published an article on this topic some time ago. In German. It was about fear. The topic is so relevant that we are repeating ourselves. This time, it’s in English. So it’s not really a repetition.

We need to talk about feelings. About emotions. About the one, perhaps. We should talk about fear. Fear is a very important experience for Europeans. We are raised with an ontology of fear. In other words, the world we inhabit as beings is full of fear, to paraphrase Heidegger.

1. Heidegger and Fear

I don’t want to analyze Martin Heidegger at this point. It would probably be too complicated. It would also take up too much space. Besides, perhaps I didn’t understand him. As always, these are just a few thoughts. Perhaps a suggestion. Or maybe not. 

Heidegger distinguishes between anxiety and fear. He says anxiety is what we feel before the unknown, before something we don’t know. Fear, on the other hand, is what we would feel if we knew what was coming. (Heidegger connoisseurs may forgive the abbreviation at this point; I am more concerned with the occurrence of the term than with the precise translation.)

Fear, then. Since we always stand before the horizon of knowledge and do not know what will happen or what tomorrow will be like, we can constantly remain in fear. 

Conversely, European culture has produced many “fearless” heroes, whose only merit was not being afraid of the future. 

The concept of time is not the only thing that gives us a tomorrow. It is the daily experience of life that makes Europeans fearful.

2. The fear of death

Death does not exist. We have banished it from our culture. When death is in the news, we are all horrified. It no longer plays a role in our daily lives. We have confined death, just as Kant once confined God. We now hope that we can escape death this way. Do Europeans also want to escape the fear of death? Heidegger wrote about this, too. 

The dilemma is that we cannot clearly describe when death occurs, either ontologically or medically. Medically speaking, perhaps it never occurs, which means we could live forever (connected to apparatuses that supply our bodies with everything vital). 

Thanks to death—and the unresolved problem of when it occurs—we have found the possibility of experiencing infinite fear.

3. And politics

Or should I say, religion? Europe, at least, is built on fear. For a long time, it served as a form of legitimization. Those who claimed to have contact with higher authorities (in the European narrative, it was gods) also determined the image of the afterlife. Therefore, they can also determine what we fear, even if it is something we will never experience. Heidegger is right that we cannot experience our own death, even though death marks the end of life.

4. And politics

We have written about this extensively. However, fear seems to be an effective political tool. When societies (and individuals) are afraid, they have difficulty making decisions, narrow their perspectives, and end up following simple solutions to complicated problems. As we have seen throughout history, leading with emotions does not produce good solutions. What should happen instead? Are European societies already so focused on fear that they expect it? This is not a political issue. These are simple questions because fear knows no left or right. Fear knows desired reactions.

5. And life in fear.

That’s what Europeans (and North Americans) are ultimately left with. Fear is their constant companion. This fear is both religiously and politically intentional, and ontologically explained, although I find European ontologies to be confused, to say the least. In other words, it’s a normal state. Religions, politics, and metaphysics have emerged from this state.

Veröffentlicht am

Metaphysics in Motion

Metaphysics in Motion

My point is not to defend metaphysics. It is not about whether it is useful to describe the world (well, it seems useful to me only in some posthumanist concepts, because it helps to question the limits of being human and to open new perspectives). Nor do I care about Paola-Ludovica Coriando’s question. Paola-Ludovica Coriando is a philosopher concerned with the future of metaphysics. But her question, of whether metaphysics is still relevant in a postmodern world, remains unanswered here. For this is not about the future, but about perspective. And a question.

1. The Perspective

Perspective is often deceptive. The funny thing is that when we study the source texts, we pay no attention to our perspective or the perspective of the time. It is a rather banal anthropological relativist position. But the devil is in the details. And precisely in the examination of what I personally understand by “being”. With the background of one God (and not several deities) and with the burden of Kant. Kant’s influence on metaphysics was enormous, as he explored the limits of the human mind and the conditions of the possibility of knowledge. His critique of traditional metaphysics led to a new way of thinking about being.

2. The postmodern era

Because that’s what we’re talking about. Maybe I’m reading Aristotle wrong (is it possible to read a book wrong? I learned from Derrida that you can read a book in different ways, that not only the reading itself but the reader can change the perspective), but here I find moving motifs. Derrida’s concept of deconstruction shows that texts can have many meanings, depending on the reader’s perspective. And here the question arises whether I want to “detach” myself from metaphysics or not. Rather, whether it describes the world for me, or whether I feel Aristotle aesthetically (and perhaps that is the only perspective we can take).

3. Idealism

And there we have the culprit. Perhaps. Kant turned metaphysics into a museum. Each concept has been neatly assigned a place. But thoughts are not buildings. They cannot serve well as a museum. Thoughts are tools. Hegel used dialectics to move thoughts, but he also succeeded in erecting an immovable statue, perhaps because of his style or because of the time or culture in which he lived. Kant’s systematic approach to metaphysics has often been perceived as rigid and inflexible. Hegel’s dialectic, on the other hand, was intended to bring movement and development to the world of thought but was often criticized for being complex and difficult to access.

Veröffentlicht am

The Convergence of Thought: Phenomenology and Artificial Intelligence in Contemporary Discourse

It’s true. Today’s article was written by our favorite AI. But instead of asking it more questions about itself, we looked at the influence of AI on the topic of phenomenology.
The views offered by an AI are not really original. On the other hand, they are the collected views of humanity (since the AI is fed with knowledge from the Internet).
And maybe that’s why it’s interesting to think about how humanity itself thinks about the changes in phenomenology regarding AI.

The Convergence of Thought: Phenomenology and Artificial Intelligence in Contemporary Discourse

Propmts ©by Zenvampires
Text by Copilot
Pic ©by Zenvampires Collective

Phenomenology and Artificial Intelligence

Phenomenology, a philosophical movement founded in the 20th century by Edmund Husserl, has always grappled with the experience of consciousness and the perception of the world. With the advent of technology, and particularly artificial intelligence (AI), the question arises as to how this discipline can contribute to the interpretation and understanding of this new reality.

Phenomenology emphasizes subjective experience and the meanings we assign to the world. In the context of AI, this raises interesting questions. Can an AI have a phenomenological experience? Can it assign or interpret meanings? Most would argue that this is not the case, as AI, no matter how advanced it may be, is still a product of human construction and programming. It can process data and recognize patterns, but it does not “experience” the world in the same way a human being does.

Postphenomenology and Technology

Postphenomenology, an evolution of phenomenology, offers a useful perspective on the relationship between humans and technology. It views technology not as a neutral tool, but as something that shapes and changes our perception of the world and our interaction with it. In the context of AI, this means that we should not only think about what AI can or cannot do, but also how its existence and use changes our experience of the world.

The Kyoto School and Artificial Intelligence

The Kyoto School, a philosophical movement in Japan, offers another, but complementary perspective. It emphasizes interpersonal connectedness and the importance of context, prompting us to think about the social and cultural impacts of AI. How does AI change our relationships with others? How does it influence our society and culture?

Conclusion

Phenomenology, postphenomenology, and the Kyoto School offer valuable insights into understanding AI. They remind us that technology cannot be viewed in isolation, but is always in relation to us and the world. They challenge us to think about the impacts of AI on our experience, our relationships, and our society. And they invite us to reflect not only on what AI is, but also on what it could be and what it should be.

Veröffentlicht am

Virtual Metaphysics III

Virtual Metaphysics vol. III

How about a bot that listens to music created by a bot? I don’t remember where I heard or read this sentence. I don’t even know if it’s true or false. All I know is that it has the power to redefine reality. Not the reality of war that we all think about. Not even the ethical questions we think about. What if AI not only creates music, texts, and images but also consumes them? What if one day AI produces a philosophy that is read and discussed by AI?

Hic sunt dracones

In his Metaphysics, Aristotle described the concept of the boundary as the ultimate, the last of something. Later, dragons were thought to be beyond the border. I don’t want to discuss now whether this has made it softer. Made it porous. Penetrated. Only much later did Derrida add the concept of difference. A border that is constantly shifting. The conquest of new territory. A concept of constant movement. Which perhaps brings us back to war. Where the war here is different from the one we think of. In which there may be something other than Dracones behind the border.

Metaphysics

What changes for metaphysics? Nothing at all. At first sight. I don’t want to propose the poetic theory that metaphysics is the area “behind” physics. In other words, to take a border between physics and metaphysics as a concept and then redefine it. This is about shifting boundaries within the concept of metaphysics. We have reported here that Imgarden describes human mental activity as metaphysics. Seen in this light, human beings constantly and incessantly produce metaphysics in the form of thought, politics, and history. At the time, we also asked what would happen if not only humans but also computers took over the production of thought, politics, and history.

The Robots

But maybe it’s not so bad. AI (here and here we have already written about this in another context) learns from us. They learn everything they find on the Internet (on computers). In this way, they collect the knowledge of humanity. And they give the knowledge of humanity back to us. And so they cannot (yet) cross the border. Now we can think about the concept of difference—the concept of the slow and steady shifting of the boundary. The question is what this idea brings us.
On the other hand, the “new” emerges from the known. From the composition of what is known. At this point, however, the bots still cannot feel water and do not know what grief is (they know but are not yet new beings). But as I said, I didn’t want to delve too deeply into the subject. I just wanted to present a thought experiment.

The Thoughts

So what happens when bots listen to music made by other bots? Nothing at first. Not much, at least. What happens when they have to decide which music to listen to? That brings up another question. A question that (we’re back to war, but maybe because that’s where development usually goes the fastest) people have only decided ethically. But what else happens?


There is a part of philosophy, experimental philosophy, that deals with things like “free will”. If machines were to make their own decisions, we would have to revisit that question. Then we would be getting closer to the question of “being”.


There is a second metaphysical question (perhaps we should abandon metaphysics and leave it entirely to the machines, because the field is quite complicated, as poststructuralism has already established). The question we have not yet asked is what is the instance of collected human knowledge to which the AI refers. Because humans like to create instances. Like the “swarm intelligence” that got us nowhere. Or Plato’s “third man”. Or the dragons.

The text was created by humans. But the images are not.

Veröffentlicht am

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (4)

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (4)

Dzisiaj przedstawiamy czwartą i ostatnią część eseju Marka Gajdzińskiego pod tytułem “Trzeci policjant. jaszczurka z ogona”. Część trzecia dostępna jest tutaj. 

Text ©by Marek Gajdziński
Pics ©by DALL•E

4.

Patafizyczne z ducha są teorie de Selbiego oraz te głoszone przez nie mniej ekscentrycznych od niego dwóch policjantów, w towarzystwie których narrator spędza większość powieściowego czasu. Jedna z tych teorii dotyczy interakcji człowieka z rowerem. Każdy przedmiot i tak samo każda żywa istota składa się niezmierzonej liczby drgających, wirujących cząstek. Choćby taka owca, wypełniają ją “drobinki owczości”. Nie inaczej jest z człowiekiem czy rowerem. Kiedy człowiek wsiada na rower i jedzie, w miejscach stycznych, czyli tam, gdzie dłonie spotykają się z kierownicą, a tyłek z siodełkiem, dochodzi pod wpływem wstrząsów do nieustannej wymiany, cząstki rowerowości wchodzą w obszar człowieka, a cząstki człowieczeństwa przechodzą w obszar roweru. Im szybciej człowiek pedałuje, im bardziej wyboista i kręta droga, tym szybciej proces ów przebiega. Z czasem można zauważyć pewne cechy rowerowe w człowieku i odwrotnie, pewne cechy ludzkie w rowerze. W wyniku wymiany cząstek człowiek przestaje być wyłącznie człowiekiem, bo staje się w pewnym stopniu rowerem. Jeśli proces ten trwa odpowiednio długo, w końcu może dojść do całkowitej zamiany ról. A zatem kiedy widzimy człowieka niosącego na plecach rower, możemy być niemal pewni, że to w istocie człowiek, który całkowicie zmienił się w rower, jadący na rowerze, który całkowicie zmienił się w człowieka. Podobne wnioski możemy wysnuć, kiedy widzimy człowieka niosącego osła na barana. Albo konia. Ale nie oznacza to, że należy z tego powodu wystrzegać się jazdy na ośle czy rowerze. Bo zamiana ról jest oczywiście chwilowa. Podczas gdy człowiek niesie osła na barana, wymiana cząstek toczy się nieprzerwanie między osłem i ludzkimi placami czy karkiem, i po jakimś czasie wszystko wraca do normy. Ludzie na powrót stają się ludźmi, osły osłami, rowery rowerami. Czyli wszystko w zgodzie z tą znaną przypowieścią zen o górach, które znowu są górami, i rzekach, które są rzekami.

5.

Przeczytawszy Trzeciego policjanta można sobie zadać pytanie, na co nam właściwie ten cały de Selby? Dlaczego każdy rozdział niejako obowiązkowo zaczynać się musi jakimś nawiązaniem do twórczości Selbiego? Czasem wystarczy jedno słowo, które staje się pretekstem do umieszczenia kilkustronicowego przypisu. A przecież ta narracja mogłaby sobie doskonale dać bez niego radę. Tak, to prawda. Jednak wzmianki o de Selbym są ważne. Bo podkreślają serializm tej prozy.

Jak już powiedzieliśmy, powieść O’Briena to prawie gotowy serial filmowy. Ustaliliśmy nawet, jak by się każdy z odcinków zaczynał. Z przyjemnością napisalibyśmy też od razu, co w każdym odcinku byłoby dalej. Niestety, nie możemy tego uczynić. Bo mamy nadzieję, że tym tekstem zachęcimy tych, którzy nie mieli tego okazji jeszcze zrobić, do sięgnięcia po Trzeciego policjanta. A w tej powieści ważnym elementem jest zaskoczenie, które składa się na przyjemność czytania – najważniejszego dowiadujemy się na samym końcu. Odsłaniając za bardzo treść, moglibyśmy nowych wielbicieli prozy O’Briena tej przyjemności pozbawić. Na tym więc chwilowo poprzestańmy. Oraz na pewnej refleksji.

Tak jak nieoczywiste bywają korzyści wynikające z oglądania telewizyjnych seriali, tak zaskakujące mogą się wydać różne płynące z lektury takich powieści jak Trzeci policjant wnioski co do natury wózka, na którym wszyscy jedziemy. Choćby taka refleksja, że z całym naszym obecnym stanem wiedzy nie jesteśmy tak daleko, jak może byśmy chcieli, od absurdalnych teorii Selbiego. Wszak w ostatecznym rozrachunku, tak samo jak on, nie jesteśmy w stanie pewnych fundamentalnych zjawisk czy praw sensownie wyjaśnić. I tu, i tam, czy tego chcemy, czy nie, najważniejsze pytania kierują nas w stronę niepokalanej zasłony tajemnicy. A wszystko to dlatego, że przestrzeń i czas są iluzją, o czym coraz częściej zgodnym chórem śpiewają fizycy kwantowi. Co może niektórych widzów tego spektaklu, uzależnionych do poczucia realności świata rzeczywistego martwić, wręcz przerażać. Z drugiej jednak strony śpiew ten niesie niebagatelnej wagi pociechę. Jak powiada Selby, “skoro życie ludzkie jest omamem, […] człowiekowi rozsądnemu nie przystoi frasować się nadejściem największego omamu, jakim jest śmierć”.[1] Zwłaszcza że cokolwiek się dzieje – i tak się powtórzy.

[1] Flann O’Brien, Trzeci policjant, ZYSK i S-KA, 1996. Przekład: Małgorzata Grabowska i Andrzej Grabowski.

Veröffentlicht am

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (3)

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (3)

Text ©by Marek Gajdziński
Pics ©by DALL•E

Część druga eseju ukazała się tutaj.

1.

Pierwszą część opowieści o Trzecim policjancie zaczęliśmy od serialu zatytułowanego Lost. Mówienie o poważnej literaturze w kontekście popularnego serialu wydaje się całkiem uzasadnione z uwagi na to, że powieść O’Biena jest mocno “serialistyczna”. Serializm Trzeciego policjanta ma wiele obliczy. Jednym z nich jest repryza, motyw powtarzających się sytuacji, pytań, odpowiedzi. W wykreowanym przez O’Biena świecie wiadomo, że jeśli przyjdziemy z jakąś sprawą na posterunek policji, to pierwsze pytanie, które do nas skieruje policjant, będzie brzmiało:

– Chodzi o rower?

I choćby dzień cały, sto dni, albo dwieście lat minęło, jeśli znowu się na tym posterunku pojawimy, usłyszymy dokładnie to samo pytanie:

– Chodzi o rower?

Dzięki owemu serializmowi, powieść Trzeci policjant jest prawie gotowym materiałem na telewizyjny film w odcinkach. Każdy odcinek zaczynamy w ten sam sposób. Od wykładu o naukach de Selbiego. Na przykład o tym, że podróż jest halucynacją, a wszelki ruch fikcją. I o tym, jak Selby postanowił tę teorię udowodnić, to znaczy odbyć podróż z Bath do Folkstone i z powrotem, nie wychodząc z pokoju hotelowego w Bath. A po tym kolejne odsłony przygód bezimiennego bohatera i zarazem narratora. Proste, prawda? Czy dlatego właśnie tekst ten dotychczas nie został sfilmowany?

2.

A skąd się ten de Selby właściwie wziął? To znaczy, czy miał jakiś pierwowzór, czy O’Brien wziął go sobie ot tak, out of the blue? Wiele wskazuje na to, że od Jarrego się wziął. Jako idealny przykład opisanego w Ubu królu naukowca stosującego metodę patafizykalną. Od Jarrego, a jeszcze dokładniej pewnego nauczyciela liceum w Rennes.

3. 

Jest fizyka, metafizyka i mniej znana patafizyka, czyli fizyka (i zarazem filozofia) absurdu. Koncepcja patafizyki została wymyślona przez Alfreda Jarrego i jego szkolnych kolegów w odniesieniu do nauczyciela fizyki o imieniu Hébert, który nie potrafił się przyznać do tego, że czegoś nie wie. Do tego stopnia, że ilekroć zadawano mu jakieś niewygodne pytanie, wymyślał odpowiedź, używając przy tym różnych mądrych terminów tak, by wyjaśnienia brzmiały “naukowo”. Chłopcy nazwali to patafizyką, czyli jego własną, absurdalną wersją nauki.

To na tym nauczycielu wzorował się Jarry, kiedy tworzył tytułową postać króla Ubu w swojej słynnej sztuce scenicznej, Ubu Król, czyli Polacy (Ubu Roi ou les Polonais, 1896). Wcześniej pan Hébert został uwieczniony jako Père Heb, bohater sztuki Les Polonais, napisanej jeszcze w liceum przez Jarrego wspólnie z kolegą.  Koncepcję patafizyki, rozumianą jako naukę o niezgodnych z nauką rozwiązaniach czy poglądach, Jarry rozwijał później w innych utworach, takich jak Czyny i myśli doktora Faustrolla, Patafizyka: powieść neoscjentystyczna (Gestes et opinions du docteur Faustroll pataphysicien: Roman néo-scientifique suivi de Spéculations), tekst napisany w roku 1898, wydany pośmiertnie w 1911 (polski przekład autorstwa Jana Gondowicza ukazał się najpierw w Literaturze na świecie nr 8-9/1997, w numeracji ciągłej 313-314, a w roku 2000 jako książka).

“Patafizyka stanowi teorię urojonych rozwiązań przypisujących symbolicznie zarysom rzeczy, za sprawą tychże, wartości potencjalne”, pisze Jarry.[1] Nieco mętnie. Przytoczmy zatem, dla jasności, kilka innych znanych definicji patafizyki: nauka o tym, co nie istnieje; wiedza o regułach, które rządzą zjawiskami wymykającymi się znanym powszechnie regułom (przy czym te znane powszechnie reguły są złudą, wszystko bowiem podlega działaniu przypadku); dyscyplina, która pozostaje w takim samym stosunku do metafizyki, co metafizyka do fizyki. I dorzućmy do tego własną propozycję opisania patafizyki jako artystycznej interwencji zakładającej wyjście poza znaną rzeczywistość, badanie światów w mniejszym lub większym stopniu alternatywnych. Ale to wszystko i tak nieważne. Bo, jak twierdzą znawcy tematu, podejmowanie jakichkolwiek prób zdefiniowania patafizyki mija się z celem i świadczy o tym, że ten, kto to robi, kompletnie nie rozumie, czym jest patafizyka.

[1] Alfred Jarry, Czyny i myśli doktora Faustrolla, patafizyka, WAB, Warszawa, 2000. Tłumaczenie: Jan Gondowicz.

Veröffentlicht am

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (2)​

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (2)​

Text ©by Marek Gajdziński
Pics ©by DALL•E

Część pierwsza eseju ukazała się tutaj.

3.

Brak znaczących sukcesów literackich znalazł ujście we wzmożonej aktywności O’Briena jako felietonisty. By jeszcze bardziej ukryć swoją tożsamość (jako państwowemu urzędnikowi nie wolno mu było wyrażać publicznie osobistych poglądów), przybrał kolejny pseudonim (Myles na Gopaleen aka Myles na gCopaleen) i oddał się z zapałem pisaniu satyrycznych, czasem żartobliwych, częściej napastliwych (potrafił zwracać się do swoich czytelników per “wy zadowolone z siebie, aroganckie, przemądrzałe, fałszywe, głupie i tłuste świnie”) felietonów dla Irish Times. W jednym z nich napisał, że Hitler pałał do Sweeneya wśród drzew tak wielką odrazą, że postanowił rozpocząć wojnę, by móc się z nim rozprawić. Na pocieszenie też została mu konstatacja, że choć mało znana, powieść przetrwała, za to o Hitlerze nie da się tego powiedzieć. Wybór felietonów zatytułowany “Myles na Gopaleen” (razem z Trzecim policjantem i “Ustępem w tunelu”, esejem o twórczości Joyce’a) ukazał się po polsku w Literaturze na świecie nr 5/1984 (154).

O’Brien zmarł przedwcześnie, 1 kwietnia 1966 roku, w wieku 55 lat. Najprawdopodobniej mocno przyczyniła się do tego jego wieloletnia choroba alkoholowa. Podobno pił regularnie od samego rana (jego ulubionym trunkiem było coś, co zwie się barley wine i dosłownie znaczy wino jęczmienne, ale w praktyce sprowadza się do mocnego, zawierającego od 6 do 12 procent alkoholu piwa górnej fermentacji w kolorze od bursztynu po czerń nocnego nieba podczas nowiu nad akermańskim stepem), a pisał głównie przed południem, w tym magicznym okienku czasu, kiedy kac już ustępował, a wypijane kliny nie zdążyły mu jeszcze odebrać niezbędnego minimum przytomności umysłu. Wpadał wtedy na tak ciekawe pomysły, jak ten o człowieku, który wynalazł napój o działaniu dokładnie przeciwnym do alkoholu. W praktyce wyglądało to tak, że po wypiciu kufelka tego różowego napoju czujemy się w pierwszej chwili mocno wczorajsi, ogólnie rozbici, wszystko nas boli, szczególnie głowa i brzuch. Więc szybko pijemy drugą szklaneczkę i wpadamy w depresję. Po trzeciej masz ochotę kogoś zabić, po czwartej ze sobą skończyć. No i tak dalej. Ale warto to wszystko przecierpieć dla przyjemności dnia następnego. Bo po niekontrolowanej utracie przytomności budzimy się wczesnym rankiem jakby w innym świecie, rześcy i pogodni niczym nowo narodzony skowronek. Mamy ochotę śpiewać z radości i rzeczywiście, śpiewamy, a wraz z nami cały świat. Ptasi śpiew zamiast kociokwiku. Śpiewamy i tańczymy stojąc w otwartym na oścież oknie, a ludzie idący ulicą zatrzymują się pod naszym domem w nadziei, że nasze szczęście im też się udzieli. I rzeczywiście, zaczynają śpiewać i tańczyć. Czujemy się wszyscy nie tyle wczorajsi, co jutrzejsi!

4.

Do przedwczesnej śmierci mogło się też przyczynić rozgoryczenie związane z odrzuceniem przez wydawcę Trzeciego policjanta. Kiedy znajomi pytali Nolana, co się z tym tekstem właściwie stało, odpowiadał im, że zaginął. Jak to, dziwili się. A on im na to opowiadał taką mniej więcej historyjkę, że wybrał się podróż, tekst zabrał ze sobą, zamknął go w bagażniku. Ale bagażnik otworzył się podczas jazdy i tekst, kartka po kartce, wywiało. Kiedy się zorientował, nie było już ani co, ani gdzie zbierać. Tak mówił. Choć w rzeczywistości wszystkie kartki miał do końca życia na oku, leżały jedna na drugiej na komodzie w pokoju jadalnym. Nigdy więcej nie próbował tej powieści wydać drukiem ani nawet nie zachęcał nikogo do lektury. Przeciwnie, można wręcz powiedzieć, że przez ponad 25 lat strzegł tego tekstu, by nikt go przypadkiem nie przeczytał.

Trzeci policjant został ostatecznie opublikowany w roku 1967, kiedy wdowa po pisarzu spakowała maszynopis do koperty i wysłała do wydawcy, ale nie do Longmana, tylko do oficyny MacGibbon and Kee. Jedna z pierwszych recenzji określiła tekst jako “napięty, ponury i groźny”, bliższy w tonie Beckettowi niż Joyce’owi, z którym kojarzono “odprężonego i zabawnego” Sweeneya wśród drzew. Nie było zgody, czy nowa powieść jest mniej czy bardziej zwariowana od pierwszej i czy to dobrze, czy źle. Ale generalnie sporo o książce pisano, więc pewnie ją też czytano. Z czasem wagą w ocenie krytyków i popularnością wśród czytelników Trzeci policjant dogonił At Swim-Two-Birds, a w ostatnich latach zaczyna wyraźnie dominować pogląd, że jest to największe artystyczne osiągnięcie Nolana. Widać to już wyraźnie w poświęconym w całości temu twórcy numerze wychodzącego trzy razy w roku czasopisma Review of Contemporary Fiction (vol. 31, no. 3, Fall. 2011), zborze esejów, których autorzy zdecydowanie najchętniej piszą o różnych aspektach Trzeciego policjanta.

5.

O co właściwie chodzi w tej powieści? Na tak postawione pytanie odpowiedzieć łatwo i niełatwo. Łatwo, bo zawsze można uznać, że o rower, prawda? No bo jak z tekstu wiadomo, jak nie wiadomo, o co chodzi, to zawsze chodzi o rower. Albo coś z rowerem związanego. Choćby o pedały.

Niełatwo, bo w obliczu tej powieści jesteśmy jak ci ślepcy, którzy macają słonia. Każdy maca inną część i wyciąga z tego inne niż inni wnioski o tym, czym jest słoń w całości. I nie są w stanie dojść do porozumienia. Dlatego każdy czytelnik może w opowieści O’Briena zobaczyć i odkryć coś innego, w zależności od tego, co sam jest w stanie do niej wnieść. Na przykład uwspółcześnioną wariację na temat Alicji w krainie czarów, Podróży Guliwera albo Boskiej komedii Dantego. Religijną przypowieść o zbrodni i karze. Perspektywę katolicką i czyściec, protestancką i koncept wybraństwa, buddyjską i stan zwany bardo. Satyrę społeczną albo polityczną, krytykę Irlandii i Irlandczyków, a może całej ludzkości. Traktat filozoficzny, fantastykę naukową, kryminał, dreszczowiec albo czarną komedię. Opowieść za krótką albo za długą, fascynującą lub nudną. A jeśli sięgnąć po narzędzia patafizyczne,[1] można uznać Trzeciego policjanta za jedną wielką pataforę. Czyli figurę, która wobec metafory pozostaje w takim samym stosunku, co metafora do języka niefiguratywnego – tworzy nie tyle nowe znaczenie, co nową rzeczywistość, by lepiej oddać naturę zjawiska, o którym mowa; jest niczym kawałek ogona jaszczurki, który za bardzo wyrósł, odłamał się i wyrosła z niego nowa jaszczurka.  

[1] Patafizyka to paranaukowa dyscyplina z pogranicza fizyki, filozofii i sztuki, wymyślona przez Alfreda Jarrego.

Marek Gajdziński jest pisarzem, dramaturgiem, tłumaczem literatury i nauczycielem. Powieści i opowiadania: Spacer do kresu dnia (Iskry, 1989), Głowa konia (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996), Droga do Indii (Zielona Sowa, 2000). Na podstawie opowiadań Tadeusza Różewicza i Marka Gajdzińskiego w Teatrze Telewizji powstał spektakl Badyle (2020) w reżyserii Andrzeja Barańskiego.

Veröffentlicht am

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (1)

Trzeci policjant, jaszczurka z ogona (1)

Text ©by Marek Gajdziński
Pics ©by DALL•E

1.

W jednym z odcinków serialu Lost (nie wiemy dokładnie w którym, nie oglądaliśmy) wspomniana została powieść Trzeci policjant Flanna O’Briena.[1] Rzecz i zjawisko reprezentujące kategorię pierwszą, bo to powieść ważna, fascynująca i wielce inspirująca.

Jej okładka pojawiła się na ekranie przez chyba nie dłużej niż sekundę. I to wystarczyło, by spowodować masowe zainteresowanie tym zapomnianym arcydziełem literatury. Jeśli wierzyć doniesieniom prasowym, w ciągu dwóch dni po emisji odcinka serialu w samych Stanach sprzedano kilkanaście tysięcy egzemplarzy powieści. Powieści pisarza, o którym pewnie większość z tej ogromnej rzeszy kupujących nigdy wcześniej nie słyszała.

Craig Wright, scenarzysta Lost, w jakimś wywiadzie powiedział, że przeczytanie powieści jest dla fanów serialu obowiązkowe i że powinni wynieść z lektury przynajmniej dwie ważne korzyści. Po pierwsze, znajdą w nim klucz i z jego pomocą będą w stanie więcej z tego (podobno wielce skomplikowanego) serialu zrozumieć. Po drugie, mówi Wright, gdyby nawet nadal nic z serialu nie rozumieli, to zostanie im chociaż satysfakcja z poznania wspaniałej powieści.

Tę rolę klucza łatwo nam sobie wyobrazić, bo rzeczywiście, tekst O’Briana i serial Lost mają wiele wspólnych elementów, do których należą wybrane miejsca, w których czas albo nie płynie, albo płynie inaczej, wolniej lub szybciej, w stosunku do reszty świata (w takim miejscu śpią dwaj policjanci z powieści, dzięki temu czas spania nie liczy im się do wieku i znacznie zwiększa relatywną długość życia) albo motyw polegający na tym, że najpierw marzy się o powrocie z dziwnej krainy (wyspy w serialu, komisariatu i jego najbliższego otoczenia w powieści) do domu, po czym odnajduje się świat domu tak odmieniony, że jedynym ratunkiem wydaje się powrócić do tamtego dziwnego świata, z którego się właśnie uciekło.

2.

O’Brien to pisarz znany i nieznany. Znany, bo dużo się o nim pisało i pisze. Podziwiany przez największych, tak różnych pisarzy, jak James Joyce czy Graham Greene. Uznawany obecnie za jednego z trzech najważniejszych twórców irlandzkiego modernizmu, razem z Joyce’m i Beckettem, oraz za prekursora postmodernizmu w literaturze. Nieznany, no bo kto czytał? Przynajmniej do niedawnej fali zainteresowania wywołanej serialem Lost? A nawet jeśli, to zwykle tylko jedną, tę najbardziej znaną powieść, At Swim-Two-Birds (Sweeney wsród drzew) z roku 1939.

Flann O’Brien urodził się jako Brian O’Nolan (Brian Ó Nualláin w wersji irlandzkiej) albo po prostu Nolan w roku 1911 w Strabane, w hrabstwie Tyrone, w mieście położonym dziś na granicy między Irlandią a należącą do Zjednoczonego Królestwa Irlandią Północną. Posługiwał się zarówno językiem angielskim, jaki i irlandzkim (gaelickim).

Studiował w University College w Dublinie, tam później mieszkał. Większość życia przepracował jako urzędnik irlandzkiej służby cywilnej, w 1953 roku przeszedł na emeryturę z powodu złego stanu zdrowia. Przez wiele lat prowadził satyryczną kolumnę tygodniową pod tytułem “Cruiskeen Lawn” (angielska wersja tytułu pewnej znanej piosenki irlandzkiej o celtyckich korzeniach) w Irish Timesie.

Jego pierwsza powieść, At Swim-Two-Birds, wyszła drukiem w roku 1939. Powieść ma kilka równolegle rozwijanych wątków i toczy się na kilku planach. Jak mówi Shanahan, jedna z występujących w At Swim-Two-Birdspostaci, jest to “opowieść o facecie nazwiskiem Sweeny, który zadarł z klerem i marnie na tym wyszedł. Został przeklęty – wyklęty – a skutek był taki, że facet zamienił się w pieprzonego ptaka”.[2] Tak w dużym skrócie wygląda wątek pierwszy, który można nazwać tytułowym, bo zarówno tytuł oryginału, pośrednio, jak i tytuł polski, bezpośrednio, odwołują się do średniowiecznej legendy o królu Sweeneyu.[3]

Drugi wątek, który wydaje się dużo ważniejszy, może nawet zasługuje na miano wątku głównego, bo stanowi klamrę powieści, dotyczy relacji narratora, ubogiego, nieskorego do pracy, lubiącego wypić i dobrze się wyspać młodzieńca, z dbającym o reputację i przestrzegającym surowych zasad moralnych wujem, urzędnikiem w browarach Guinnessa.

Młodzieniec studiuje w Dublinie, wuj udziela mu mieszkania i sprawuje nad nim pieczę, nie szczędząc porad i reprymend. Ten wątek szczególnie, choć pospołu z innymi, można uznać za próbę opisania Irlandczyków krytycznie jako narodu nudnych, gadatliwych nieudaczników, którzy oscylują między uzależnieniem od alkoholu a fałszywą pobożnością. W wolnym czasie, którego mu nie brakuje, bo na wykłady rzadko chodzi, student pisze powieść o trzech początkach, z których płyną dalej trzy wątki.  W ten sposób wątek drugi dzieli się na trzy pomniejsze wątki, których nie łączy nic poza osobą autora. Pierwszy z nich zaznajamia czytelników z Pukiem MacPhellimeyem, kolejnej wersji znanej chyba najlepiej ze Snu nocy letniej, wesołej i złowrogiej, w zależności od humoru albo wymogów sytuacji, postaci ze świata celtyckiej mitologii; drugi wprowadza osobę Johna Furriskeya, mężczyzny który urodził się jako dorosły, ze wspomnieniami dotyczącymi wydarzeń z jego 25-letniego życia, ale bez pamięci doznań zmysłowych, choćby takich, jak wygląd własnej twarzy w lustrze; trzeci koncentruje się na losach Finna MacCoola, herosa z irlandzkich legend. Autor, czyli student o nieznanym nam imieniu, zapowiadał we wstępie, że oprócz trzech wątków jego powieść będzie miała “stokroć więcej zakończeń”, ale groźby tej nie wypełnił.

Trzeci z najważniejszych wątków głównych At Swim-Two-Birds, który zasługuje na miano wątku metafikcyjnego, albo wręcz meta-metafikcyjnego, wydaje się najciekawszy i najbardziej pomysłowy. Toczy się wokół spisku zawiązanego przez grupę postaci, które w powieści występują, ale nie są z tego zadowolone. Postanawiają zatem odebrać fikcyjnemu, stworzonemu przez studenta autorowi, Dermotowi Trellisowi, władzę nad kierowaniem rozwojem wypadków i jednocześnie zemścić się na nim za doznane krzywdy – na przykład za to, że są, jak Furriskey, płaskie, niepełne, wręcz fragmentaryczne. W tym celu posługują się chłopcem o imieniu Orlick, postacią o półiluzorycznym charakterze, zrodzoną ze związku autora opowieści w opowieści, Trellisa, z jedną ze swoich bohaterek, Sheilą Lamont. Orlick ma wrodzony talent do pisania, jego uczucia wobec ojca są przynajmniej ambiwalentne, więc łatwo daje się namówić na poprowadzenie narracji w nowym kierunku. Wykorzystując czas, kiedy Trellis śpi, Orlick pisze nową wersję opowieści. Tak powstaje historia autora, Trellisa, który budzi się w świecie swojej własnej narracji i odkrywa, że nie ma żadnej kontroli nad tym, co się dzieje. Nowa rzeczywistość przypomina piekło, z Pukiem w miejsce Lucyfera. Puk poddaje Trellisa serii wymyślnych tortur. Jako że zemsta opiera się również na powtórzeniach, At Swim-Two-Birds antycypuje pomysł, na którym zostanie później oparta fabuła Trzeciego policjanta, założenie, że piekło jest jak serial, którego drugi i każdy następny sezon jest powtórzeniem pierwszego, z drobnymi tylko modyfikacjami; że skazani tam jesteśmy na niemającą kresu wędrówkę po multiwersum, na przeżywanie na nowo tych samych sytuacji w coraz dziwaczniejszych, coraz mniej przyjaznych wersjach. Tyle, że w Sweeneyu wśród drzew powtórzenia są ograniczone, a męki piekielne kończą się przedwcześnie, kiedy Teresa, hotelowa pokojówka, podczas sprzątania pokoju zajmowanego przez Trellisa, bierze rękopis powieści za śmieci i wrzuca go do kominka, by podtrzymać gasnący ogień.

Tytuł powieści, At Swim-Two-Birds, nawiązuje do brodu na rzece Shannon, którym miał się przeprawiać legendarny król Sweeney, jedna z kluczowych postaci w powieści. Bród znajdował się pomiędzy miejscowościami Clonmacnoise i Shannonbridge, zwano go w średnich wiekach Snám dá Én, co znaczyło “przeprawa dwóch ptaszków”. Znaczenie to zagubiło się w tytule polskiego przekładu z 1996 roku, tłumacz, Krzysztof Fordoński, posłużył się wcześniejszą wersją tytułu, Sweeney in the Tree, czyli Sweeney wśród drzew. Powieść została całkiem dobrze przyjęta – wśród jej admiratorów znalazł się Dylan Thomas, który napisał, że książka nadaje się doskonale na prezent dla siostry (pod warunkiem, że siostra ma poczucie humoru, lubi przeklinać i nie wylewa za kołnierz). Niestety, krytycy zgodnie dopatrywali się wpływów Jamesa Joyce’a, co Nolana wielce irytowało. Bo miał do Joyce’a stosunek dziwnie dwuznaczny, z jednej strony go podziwiał, z drugiej krytykował. Prostszy był stosunek odwrotny, Joyce’a do O’Briana, zasadzający się na bezwarunkowym uznaniu: to “prawdziwy pisarz z duszą wielkiego komika”, stwierdził. Kiedy Samuel Beckett, który był w owym czasie chyba sekretarzem Joyce’a, przekazał O’Brianowi słowa uznania od mistrza, ten miał prychnąć w odpowiedzi: “Joyce, ten autor podrasowanych opowieści dla kucharek!”[4]

Sprzedaż też dobrze się zapowiadała i może nawet byłby to bestseller, gdyby nie wybuch drugiej wojny światowej, który zepchnął tego rodzaju sprawy na drugi albo i trzeci tor. W dodatku prawie cały nakład (sprzedano wcześniej tylko trochę ponad 200 egzemplarzy) spłonął, kiedy niemiecka bomba trafiła w magazyn wydawcy w Londynie podczas Blitzu.

W rezultacie takiego obrotu spraw nikt się O’Brienem za bardzo nie interesował przez kolejnych 20 lat. Drugiej powieści, The Third Policeman, którą napisał w roku 1940, nie udało mu się w ogóle opublikować. Mogło to być związane z wojną, ale także z tym, że kiedy złożył do druku u Longmana pierwszą powieść, jej recenzentem był Graham Greene, którego entuzjastyczna recenzja pewnie się do sukcesu przyczyniła – porównał At Swim-Two-Birds do Ulissesa, ale też, co może bardziej nobilitujące, do Życia i myśli JW Pana Tristrama Shandy autorstwa Laurence’a Sterne’a, być może najwspanialszej powieści, jaką kiedykolwiek napisano. Ale w 1940 Greene już w Longmanie nie pracował.

Ciąg dalszy wkrótce….

[1] Mowa o pierwszym odcinku drugiego sezonu, zatytułowanym “Man of Science, Man of Faith” (przypisek redakcji).

[2] Flann O’Brien, Sweeny wśród drzew, Rebis, Poznań, 1996. Przekład: Krzysztof Fordoński.

[3] Tekst legendy, datowany na okres pomiędzy wiekami XII a XVI, nosi irlandzki tytuł Buile Shuibhne (albo Buile Suibne) i jest tłumaczony na angielski jako The Madness of Suibhne (Szaleństwo Suibhneja). Suibhne mac Colmáin był według legendy królem Dál nAraidi, kraju położonego w północno-wschodniej części dzisiejszego Ulsteru. W wyniku rzuconej na niego klątwy w jednej chwili postradał zmysły, porzucił pole bitwy i ruszył w pieszą tułaczkę po wyspie. Sweeney to angielska wersja imienia króla. Nota bene: w wersji polskiej powieści At Swim-Two-Birds, z niewiadomych mi powodów, imię Sweeney pisane jest jako Sweeny.

[4] Aidan Higgins, “The hidden narrator,” Asylum Arts Review 1.1 (Autumn 1995): 2–7.

 

Marek Gajdziński jest pisarzem, dramaturgiem, tłumaczem literatury i nauczycielem. Powieści i opowiadania: Spacer do kresu dnia (Iskry, 1989), Głowa konia (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996), Droga do Indii (Zielona Sowa, 2000). Na podstawie opowiadań Tadeusza Różewicza i Marka Gajdzińskiego w Teatrze Telewizji powstał spektakl Badyle (2020) w reżyserii Andrzeja Barańskiego.

Cookie Consent mit Real Cookie Banner